.
ऑगस्ट 1906 साल अमेरिकेतील न्यूयॉर्क राज्य. ऑईस्टर बे या नासाऊ प्रांतातील शहरात एका आलिशान घरात एक मुलगी आजारी होती. त्या काळात अमेरिका आता इतकी जरी पुढारलेली, प्रगत, आत्ममग्न नसली तरी त्या मुलीच्या आजारपणाशी बाकीच्यांचा संबंध येण्याचे वा इतका गवगवा होण्याचं काही एक कारण नव्हतं. ज्या घरात ती आजारी होती ते घर नेहमी पर्यटकांसाठी भाड्याने दिल्या जात असे. अश्याच पर्यटकांपैकी ती सुद्धा तिच्या परिवारासमवेत येथे सुट्ट्यांचा आनंद लुटायला आली होती. घर प्रशस्त आणि समुद्रकिनारा जवळ असल्यामुळे कोणत्याही पर्यटकास चटकन पसंत पडे. पण ऐनवेळी आजारी पडल्यामुळे सगळा खेळखंडोबा झाला होता. इतर सदस्य तिची सर्वतोपरी काळजी घेत होते. पण तरी तिचा ताप काही केल्या उतरेना. लक्षण टायफॉईडची (विषमज्वर)असल्याचे बोलले जात होते. कारण इतरत्र टायफॉईडचे रुग्ण आढळले होते. वर्तमानपत्रातही टायफॉईडच्याच बातम्या येत होत्या. साथच असावी बहुदा. म्हणून रोगाच्या निदानाची घरातल्या लोकांनाच चटकन कल्पना आली. पण दुर्दैवाने घरातील इतरही 6 सदस्य लवकर आजारी पडले. अगदी त्याच लक्षणांसहित. आता मात्र बाब गंभीर होती. घरातील सगळेच आजारी पडलेत म्हंटल्यावर कुणालातरी कळवणे गरजेचे होते. मग त्यांनी त्या घराच्या मालकालाच ही घटना कळवली. मालकही त्वरित आला. त्याला या घराचा मोबदला चांगला मिळत असे. घराची बदनामी होऊ नये म्हणून त्याने डॉ. सोबर्स यांना गाठले. डॉ.सोबर्स म्हणजे त्यावेळी टायफॉईडच्या निदानासाठी अतिशय प्रसिद्ध असं नाव होतं. कारण त्यांचा भरपूर अभ्यास व तपासकार्य या रोगावर सुरू होतं.
19 व्या शतकात न्यूयॉर्क शहरात दरवर्षी 4000 टायफॉईडचे रुग्ण आढळत. 10 पैकी 1 रुग्ण दगावत असे. त्याची लक्षणे म्हणजे ताप, डोकं दुखणे, हगवण लागणे, मानसिक संतुलन बिघडणे अशी होती. जंतूंरोधक औषधी तोपर्यंत जास्त विकसित न झाल्यामुळे फक्त लक्षण रोधकच उपचार केल्या जाई. अशा उपचाराला तो जीवाणू काही बधेना. शहरातही विशेष अशी स्वच्छता नव्हतीच. मेलेल्या डुकरा, घोड्यांची कोणीही वेळेवर विल्हेवाट लावत नव्हते. कचरा वेळोवेळी साफ केल्या जात नव्हता. निर्वासितांचे लोंढे कमी अधिक प्रमाणात सुरूच होते. प्रत्येक दशकात लोकसंख्या दुप्पट व्हायची पण त्यांना तेथे सामावून घेण्याएवढी यंत्रणा सक्षम नव्हती. परिणामी साथीचे रोग सुरू झाले. निर्वासितांमुळे, अस्वच्छतेमुळे.
इकडे तोपर्यंत डॉ.सोबर्स यांनी त्या रोगट घरात येऊन तपासकार्य सुरू केले होते. बाह्यतपासणीवरून त्यांना काहीही गवसलं नाही. त्यांनी घरातून भरपूर ठिकाणांवरून नमुने गोळा केले. कुठेही काही गैर आढळलं नाही. अन्न तपासले तेही जंतूंविरहीत निघाले. मग वाटलं की सांडपाणी कदाचित पिण्याच्या पाण्यात येत असावं. टायफॉईडचे जंतू रुग्णाच्या विष्ठेमधून पसरत असल्यामुळे डॉ.सोबर्स यांची शंका रास्त होती. त्यांनी घराच्या सांडपाण्यात गडद रंगाचा डाय(रंग) टाकला. तो जर पिण्याच्या पाण्यात उतरला असता तर पाणी दूषित आहे असा निष्कर्ष निघणार होता. पण पाणी एकदम स्वच्छ आले, रंगविरहित. या सगळ्या शहराचं सांडपाणी समुद्रात जाऊन तेथील अन्न दूषित होत असावं. म्हणून समुद्रीअन्न तपासल्या गेलं ते पण जंतूंविरहीत निघालं. घरी रोज बाहेरून येणारं दूध तपासलं पण त्यानंही निराशा केली. जंतूंचा स्रोत काही डॉ.सोबर्स यांच्या हाती लागत नव्हता. पण डॉ. ही काही कच्च्या गुरूचा चेला नव्हता. आपल्या कामाप्रती अतिशय चिवट असलेला हा माणूस मांड्या ठोकून मैदानात उतरला.
घरी जाताच मागील काही टायफॉईडच्या घटना त्याने चाळवल्या. एका बातमीने त्याचं लक्ष वेधलं. त्यात टायफॉईड सर्वात लवकर अन्नाद्वारे शरीरात प्रवेश करतात असा मजकूर होता. दुसऱ्या दिवशी त्याने परत घराची सर्व तपासणी केली. रोज खाणार अन्न परत तपासलं तरीही काहीच हाती लागलं नाही. आता मात्र डॉ. निराश झाले, जंतू खरंच खूप सूक्ष्म जीव असं त्यांना वाटून गेलं असावं. जाता जाता त्यांनी घरातील सदस्यांना एक प्रश्न विचारला, "अशी कोणी व्यक्ती जी या घरात येऊन गेलीय पण माझी तिच्याशी मुलाखत अजून झाली नाही." याचंही उत्तर नकारार्थी आलं. दरवाजा उघडून डॉ. बाहेर पडणार तोच आवाज आला, "आमची जुनी कुक(स्वयंपाकी) मेरी मलोन."
3 आठवडा आधीच मेरीन काम सोडलं होतं. नवीन कुक आताच आल्यामुळे त्यात डॉ.सोबर्स यांना विशेष रस नव्हता. बाकीचे सगळे नमुने नापास झाल्यामुळे त्यांनी आपला मोर्चा वळवला मेरीकडे. मेरी आणि त्यांचा संबंध कधी पासून आला, तीच वर्णन, शिक्षण इ. सर्व माहिती त्यांनी सदस्यांकडून काढून घेतली. ती काय काय त्यांना खायला घालत होती याची पण त्यांनी यादी बनवली. यादीतील सर्व पदार्थ शिजवलेले होते. फक्त 'आईस्क्रीम विथ फ्रुट स्लाइसेस' हा एकमेव अपवाद. टायफॉईड जंतू न शिजवता खाल्लेल्या अन्नामध्ये वाढतो आणि पसरतो. शिजवलेल्या अन्नात उष्णतेमुळे मरतो. हा जो अपवादात्मक पदार्थ ती बनवायची फळे आणि आईस्कीम घालून यापेक्षा चांगलं माहेरघर जंतूंच्या वाढीसाठी दुसरं कुठलंच नव्हतं. या धाग्यावरून त्यांचा मेरीबद्दलचा संशय गडद झाला. पण मुख्य प्रश्न डॉ. सोबर्स समोर हा होता की मेरीला सापडायचं कुठं? कारण तिचा आतापता कुणालाही त्या घरात ठाऊक नव्हता.
37 वर्षीय मेरी ही आयरिश कुक होती. ती अशाच पर्यटक वा गरजू परिवारांसाठी काम करायची. मागील 10 वर्षात 8 परिवारांसाठी तिने काम केलं होतं. पण यात ती कधी आजारी पडली नव्हती. ती ज्या घरात काम करत असे तेथील सदस्य आजारी पडतं तोवर तिने काम सोडलेलं असे. पण मग नंतर सदस्य आजारी पडतात म्हणून काय तिलाच जबाबदार धरायचे की काय? जी व्यक्ती एकदाही आजारी पडली नाही, रोज टणाटण उड्या मारत काम करते ती व्यक्ती कसा आजार पसरवणार? तो पण साथीचा. डॉ.सोबर्स तिच्यावर बिनकामी आळ घेत होते की काय? की दुसरा कुठलाही धागा न मिळाल्यामुळे यातून काही मिळते का ते ताणून बघत होते. होतं असं कधी कधी कुठलेही पर्याय समोर नसले की माणूस 'थोडी शक्यता आहे' हा पर्याय ही सोडत नाही. त्यातच त्याला आशेचा किरण दिसतो. पण हे प्रकरण पूर्ण वेगळे होते. या प्रकरणाशी मिळतेजुळते प्रकरण त्यांनी वर्तमानपत्रात 4 वर्षांआधीच वाचले होते. एक बातमीत जर्मन शास्त्रज्ञ रॉबर्ट कोच यांनी लिहिलं होतं, "बेकर आजारी नसतानाही तो जंतू पसरवत होता". यालाच त्यांनी हेल्दी कॅरिअर(healthy carrier) म्हंटले होते. टायफॉईड जंतू शरीरात प्रवेश केल्यापासून पहिलं लक्षण दिसण्यापर्यंतचा कालावधी म्हणजे 'इन्क्युबेशन पिरियड' (incubation period). हा रोगपरत्वे बदलतो. टायफॉईड चा 6-30 दिवसांचा असतो. मेरी आणि रॉबर्ट कोच यांचा 'बेकर' हे सारखच प्रकरण असणार असा डॉ.सोबर्स यांना विश्वास होता. पण हे सिद्ध करण्यासाठी त्यांना मेरीचे चाचणीसाठी लागणारे नमुने आवश्यक होते. जे सहजासहजी मिळणं शक्य नव्हतं. जी व्यक्ती अजून सापडली नाही तिचे नमुने कसे मिळणार?
व्यक्ती सापडत नाही म्हणून 'हाताची घडी तोंडावर बोट' ठेवणाऱ्यातला सोबर्स नव्हता. 1907 मध्ये मेरी पार्क अव्हेन्यू भागात काम करत आहे हे पठ्ठ्याने शोधून काढले. येथे ती ज्या घरात काम करायची तेथेही एक लहान मुलगी आजारी पडली. रुग्णाची सर्व शुश्रूषाची जबाबदारी मेरीने उचलली. पण मेरीला काय माहित तिच्यामुळेच बिचारी लहान मुलगी आजारी पडली म्हणून. याच घरात मेरी आणि डॉ.सोबर्स यांची पहिली गाठ पडली. डॉ.सोबर्स यांना तिच्याकडून सहकार्याची अपेक्षा होती. तुमच्यामुळे भरपूर जणांचे प्राण वाचतील. माझ्याकडून नकळत किती मोठा साथीचा रोग पसरवला जात होता मला कल्पना ही नव्हती. निदान झाल्यामुळे लवकर उपचार पण करता येतील. मी तुमची खूप आभारी आहे असं मेरी आपल्याला म्हणेल असा आशावाद डॉ.सोबर्स यांना वाटत होता. पण मेरीने आशावादाचा 'आ' सुद्धा दाखवला नाही. प्रत्यक्षात भेट झाल्यावर रक्त, विष्ठा, लघवी या नमुन्यांची मागणी करताच तिने त्यांना चक्क 'पागल झालात की काय?' असं सुनावलं. त्यांनी तिला विनंती करत म्हंटले की, "तुमच्या शरीरात टायफॉईड नावाच्या रोगाचे जंतू वास करत आहेत. तुम्हाला कोणतेही लक्षण दिसतं नसलं तरीही तुम्ही बाथरूममधून आल्यावर अन्न शिजवताना ते अन्नात प्रवेश करतात आणि तेथून जे अन्न खातात त्यांच्या शरीरात जातात." त्यावर ती खेकसत म्हणाली, "तुम्हाला काय म्हणायचं की मी बाथरूममधून आल्यावर हात धूत नाही." तिचा दुर्गावतार पाहिल्यावरही सोबर्स आपला हट्ट सोडत नाही म्हंटल्यावर तिने चाकू उद्गारत त्यांना घरातून अक्षरशः हाकलून दिले. यानंतर जर असले प्रश्न घेऊन परत दिसलात तर याद राखा. असा सज्जड दमही देऊन टाकला. ती स्वतःला निरोगी समजत होती. तिचं म्हणणं होतं की, "मी कुक असताना कधी कोणाला काही झालं नाही, मी काम सोडल्यावर झालं तर यात माझी काय चूक? या वेळी तेथे जे कुक म्हणून काम करतात त्यांची तपासणी करा ना ! माझ्या मागे का लागलात. कदाचित त्यांच्यामुळे पसरत असेल, कारण मला तर कधी साधा तापही आला नाही."
पुढच्या वेळी सोबर्स आपल्या सहकाऱ्याला घेऊन तिच्या घरी गेला. ती बाजारात गेली होती. ते दोघे तिची वाट बघत घराच्या बाजूलाच थांबले. ती येताच त्यांनी तिला परत विनंती करत म्हंटले, "हे बघ मेरी, आपली काही दुश्मनी थोडीच आहे. तुझ्या कडून जो आजार पसरवल्या जात आहे. त्याच उगमस्थान तूच आहेस. ही साखळी कुठेतरी भेदन आवश्यक आहे. नाहीतर हाहाकार उडेल. आम्ही कुठं म्हणतोय की तू मुद्दाम करते आहेस म्हणून. ते तुझ्या नकळत होतयं, पण ते भयंकर आहे. कृपा करून आम्हाला मदत कर." पण मेरीला स्वतःवर पूर्ण विश्वास होता ती आरोग्यसंपन्न आहे म्हणून. "तुम्ही माझ्या मागावर बाजारात पण होतात वाटतं एका अनोळखी महिलेचा पाठलाग कसा करू शकता तुम्ही?" असा संशय घेऊन तिने त्यांना परत हाकलून लावले.
1896 टायरॉन, आयर्लंड मधला एक गरीब लोकवस्तीच्या भागात मेरीचा जन्म झाला. त्या भागाकडे बघून मेरीच्या अस्वच्छतेची खात्री पटली असती, इतका तो भाग गलिच्छ होता. 1883 मधेच तिने अमेरिकेत आपल्या काकांकडे कायमच स्थलांतर केलं होतं. सुरुवातीला छोटे-मोठे काम ती करू लागली. इस्त्रीकाम, साफसफाई, हळूहळू स्वयंपाक पण शिकली. हाताला चवही होती. अल्पावधीतच श्रीमंत, प्रतिष्ठित घरांच्या कुक कामाच्या ऑर्डर तिला येऊ लागल्या. ती एकदा घरात शिरली की संपूर्ण घराचा ताबा घेई. स्वयंपाकसोबतच सर्व व्यवस्थापनाची जबाबदारीही नीट पार पाडत असे. अवांतर ही अनेक कामे ती करत असे. अशा लाघवी स्वभावामुळे भरपूर परिवारांमध्ये तिला विश्वासाचं स्थान दिल्या गेलं. सर्व सुरळीत सुरु असताना डॉ.सोबर्स तिला आपला उगाच पाठपुरावा करत आहेत असं वाटत असे. सोबर्स सुद्धा एखाद्या स्त्रीला नमुन्यांसाठी जास्ती जबरदस्ती करू शकत नव्हता. त्यालाही मर्यादा होत्या. त्याकाळी इतरत्र घटसर्प, क्षयरोग, टायफॉईड, शीतज्वर, देवी इ. आजारांनी धुमाकूळ घातला होता. या सर्व साथीच्या रोगांच्या नियंत्रणाची जबाबदारी होती न्यूयॉर्क शहराचे हेल्थ कमिशनर डॉ.हरमन यांवर. डॉ.सोबर्स डॉ. हरमन यांना समक्ष भेटले आणि या प्रकरणात दखलअंदाजी करण्याची विनंती केली. डॉ.हरमन यांनी पुढील सहकार्यासाठी डॉ.जोसफिन या महिला अधिकाराची नेमणूक केली. महिला असल्याने पुढील कामं सोपी होतील असा कयास त्या मागे असावा. डॉ.जोसफिन यांनी एक रुग्णवाहिका, एक पुलिस जीप यांसह मेरी काम करत असलेल्या जागी धाड टाकली. तिला पाहताच डॉ.जोसफिन उद्गारली, "मी आरोग्य विभागाकडून आली आहे.." हे ऐकताच काम करत असताना सोबत असलेला चाकू उद्गारत ती म्हणाली, "मी कुठेही येणार नाही." चाकू तसाच रोखत मागच्या मागे घरात पळून गेली. पुलिसांच्या मदतीने डॉ.जोसफिन यांनी घराचा कोनाकोना छान मारला पण त्यांना काही मेरी सापडली नाही. शेवटी कंटाळून निघताना एका पोलिसाला कपाटाच्या फटीतून तिचा निळा ड्रेस अडकलेला दिसला. तिने स्वतःला कपाटात कोंडून घेतलं होतं. पकडल्यावर तिने भरपूर आरडाओरडा केला. पण काही फायदा झाला नाही. विलींग पारकर हॉस्पिटल येथे तिला पुढच्या उपचारासाठी रवाना करण्यात आले. यात तिच्या नमुन्यांद्वारे तिला टायफॉईड असल्याचं सिद्ध झालं. पण हे कसं शक्य आहे? एकही बाह्य लक्षण नसताना ती चक्क विष्ठेद्वारे रोग पसरवत होती. जेव्हा रुग्णाची रोगप्रतिकार शक्ती त्या जंतूवर मात करते तेव्हा जंतू मरतो आणि रुग्ण जगतो. जेव्हा जंतू रोगप्रतिकार शक्तीवर भारी पडतात तेव्हा रुग्ण दगावतो. पण कधी कधी कोणीच जिंकत नाही. दोघंही आपापल्या सीमारेषा ठरवून घेतात आणि एकाच शरीरात सुखानं नांदतात. तेव्हा त्या शरीराची मेरी मलोन होते. तुम्ही हेल्दी कॅरियर बनलेले असता.
सोबर्स पुढच्या भेटीत तिला म्हणाले की, "तू मला माझ्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे दे. त्यावर मी एक पुस्तक लिहितो. माझ्यावर भरोसा ठेव त्या पुस्तकाची सगळी कमाई तुला देतो." ती मात्र त्यांच्याशी एक शब्दही बोलत नसे. ती सरळ उठून बाथरूममध्ये जात असे ते जाईपर्यंत. दरम्यान तिच्या विष्ठेचे नमुने सतत पॉसिटीव्ही येत राहिले. इतर रुग्ण व कर्मचारी यांना टायफॉईड ची लागण होऊ नये म्हणून मेरीला रुग्णालयातून नॉर्थ ब्रदर बेटांवर असलेल्या रिव्हरसाईड हॉस्पिटल येथे क्वारांनटाईन (quarantine) मधे ठेवण्यात आले. क्वारांनटाईन म्हणजे काय? तर आपण मोठं-मोठाल्या रुग्णालयात गेल्यानंतर तेथे आयसोलेशन (isolation) विभागाची वेगळी व्यवस्था पाहिली असेल. इतर रुग्णांना संसर्गजन्य रोगांची बाधा होऊ नये, म्हणून संसर्गजन्य रुग्णांना इतर रुग्णांपासून अलिप्त ठेवले जाते त्याला आयसोलेशन म्हणतात. या विभागात रुग्णाला बरे होईपर्यंत सेवा दिली जाते. याचाच छोटा भाऊ म्हणजे क्वारांनटाईन. याचा शब्दश: अर्थ 40 दिवस असा आहे. 40 दिवसच का? तर बहुतांश (सगळ्याच नाही) साथीच्या, संसर्गजन्य रोगांचा इनक्यूबेशन पिरियड हा जास्तीत जास्त 40 दिवसांपर्यंत असू शकतो (इनक्यूबेशन पिरियड म्हणजे काय हे मागे सांगितलंच आहे). या 40 दिवसांनंतर त्यांची संक्रमणाची तीव्रता कमी होते. जवळपास नाहीच. म्हणून त्यानंतर त्यांना पुढील औषधोपचार घरी घेण्यास सांगण्यात येतो. तर अशाच एका क्वारांनटाईनमधे मेरीला ठेवण्यात आले. एकदम अलिप्त. इतिहासात त्या बेटावर प्लेगचे रोगी ठेवत होते. आता तेथे अधिकतम क्षयरोगाचे रुग्ण होते. अलिप्ततेमुळे तिला खूप नैराश्य आले. ती कोणाशीही नीट बोलेना. ती रोगी आहे यावर तिचा विश्वासच नव्हता. हे जग आपल्या का मागे लागलंय हेच तिला कळेना. तेथील डॉक्टरांनी तिला पित्ताशय काढून घेण्याचा सल्ला दिला. त्यात जंतू जमा असावेत असा त्यांचा अंदाज होता. पण तिने साफ नकार दिला. तिला तो तिच्या जीवे मारण्याचा घाट वाटे. तेथूनही ती सोबर्स आणि आरोग्य खात्याला पत्र लिहित असे की, "का मला अशी शिक्षा देताय? मी काय बिघाडलय तुमचं? मी अशीच येथे राहिली तर पागल होऊन जाईल. ही जागा म्हणजे एखाद्या कारागृहापेक्षा कमी नाहीये." पण कुणाकडूनही प्रतिउत्तर आले नाही. त्यांच्या मते नागरिकांच्या सुरक्षेसाठी तिचे बेटावर राहणेच आवश्यक होते. बिचारी मेरी. तिने आपल्या मित्राच्या साथीने 'ओ निल' या वकिलाचा सल्ला घेऊन कायदेशीर लढाई खेळण्याचे ठरवले. तिची सुटका करण्याची याचिका त्यांनी न्यूयॉर्क सुप्रीम कोर्टात दाखल केली. त्यात असं म्हंटल होतं की, 'मी कधीच आजारी नव्हते. त्यामुळे मी कोणताही रोग पसरवू शकत नाही'. मेरीची चर्चा आता सर्व अमेरिकाभर होऊ लागली. वर्तमानपत्रातही तिच्या बातम्या 'टायफॉईड मेरी' म्हणून यायला लागल्या. न्यूयॉर्क शहरातल्या 'बॅक्टेरिया लॅब' चे प्रमुख डॉ.विलियम पार्क यांनी नवीन संशोधनाद्वारे शहरात अजून 49 हेल्दी कॅरियर शोधून काढले. पण हि लोक कुक काम किंवा जेवणाशी निगडित कुठलाही काम करत नसल्यामुळे अजूनतरी ते रोग पसरवत आहेत असे निदर्शनास आले नव्हते. परिणामी ते स्वतंत्र होते. मेरीसारखे अलिप्त नाही.
तिच्यासारख्या सापडलेल्या हेल्दी कॅरियर रुग्णांमुळे तिला सुटकेची आशा वाटू लागली. पण तरीही तिला तेथेच डांबून ठेवण्यात आले. बेटावरील काही अधिकाऱ्यांनी, तू दुसऱ्या राज्यात वेगळ्या नावाने राहत असशील तर तुझ्या सुटकेचे आम्ही प्रयत्न करू अशी विचारणा केली. पण तिने ठाम नकार दिला. मी आहे त्याच नावाने मरणार असे ठणकावून सांगितले. 1910 मधे न्यूयॉर्क शहराला नवीन हेल्थ कमिशनर लाभले, लेडर्ली. त्यांनी मेरीला मुक्त केले पण एका अटीखाली, ती कधीही कुक म्हणून काम करणार नाही. त्यानंतर तिने इस्त्री काम सुरु केले. सुटकेनंतर 4 वर्ष मेरी कुठे आहे, काय करत आहे याशी कुणालाच काही देणं-घेणं नव्हतं. टायफॉईड ची प्रकरणही थोडी आटोक्यात आली असं वाटत असतानाच एक घटना घडली.
1915 मध्ये स्लोन मॅटर्निटी हॉस्पिटलमधे डॉक्टर, नर्सेस, स्टाफ आणि इतर रुग्ण टायफॉईड मुले आजारी पडले. 2 जणांचे यात बळी गेले. परत डॉ.सोबर्स यांना पाचारण करण्यात आले. त्यांनी यावेळी जास्त नमुने गोळा करण्याच्या फंदात न पडता, आवश्यक तेवढेच गोळा केले. आणि सरळ कुक कोण अशी विचारणा केली. कुक त्यादिवशी आपलं काम करून निघून गेलेली होती. पण तिचं नाव मिस.ब्राऊन असल्याचं इतर कर्मचाऱ्यांनी सांगितलं. "कुकच्या हस्ताक्षराचा एखादा नमुना असेल तर दाखवाल का?" या सोबर्सच्या प्रश्नावर तेथील कर्मचाऱ्याने तो लगेचच सादर केला. ते हस्ताक्षर पाहताच सोबर्स उडालाच.....ती चक्क मेरी मलोन होती. टायफॉईड मेरी. नाव बदलून येथे काम करत होती. नॉर्थ ब्रदर्स बेटावरून सतत येणारे तिचे पत्र वाचून सोबर्सला तिचं हस्ताक्षर पाठ झालं होतं. तिला परत तिच्या घरातून उचलण्यात आलं. यावेळी मात्र तिने कसलाही प्रतिकार केला नाही. तिला कुक काम खरंच आवडत असावं. म्हणून तिनं परत त्याकडे वळण्याचा निर्णय घेतला असावा. आणि तशीही ती स्वतःला निरोगीच मानत असल्यामुळे कुक म्हणून काम करण्यात तिला तरी काहीच गैर वाटत नव्हते. तिची रवानगी परत त्याच बेटावर अगदी मागच्या वेळ सारखीच अलिप्ततेत करण्यात आली, ती कायमचीच.
पुढील काळात तेथेच बेटावर ती रिव्हरसाईड हॉस्पिटल मधल्या प्रयोगशाळेत सहाय्यक म्हणून काम करत राहिली. मधात एक पॅरॅलिसिस चा झटका येऊन गेला. 69 वर्षाच्या आयुष्यात ती 26 वर्ष त्या बेटावर राहिली. 1938 साली तिला तेथेच न्यूमोनियाने मरण आले. मरेपर्यंत तिने 51 लोकांना तो रोग संक्रमित केला होता. त्यांपैकी 3 रुग्ण दगावले होते. अगदी शेवटपर्यंत ती स्वतःला निरोगी मानत राहिली. आणि आपल्याकडून कुठलाही रोग संक्रमित होणं अशक्य कारण आपल्याला कधी साधा तापही आला नसल्याचा तिचा ठाम विश्वास होता. आजही बरे झालेल्या रुग्णांपैकी 3% रुग्ण काही काळासाठी कॅरियर म्हणून राहू शकतात. म्हणून बरे होऊनही ते रोग संक्रमित करू शकतात. आता हेल्दी कॅरियर नावाची संज्ञा वैद्यकीय शास्त्रात भरपूर प्रौढ झालीये. असे रुग्ण लगेचच निदानीत होतात आणि त्यांवर सक्षम उपचार पण निघालेत. पण एक शतकाआधी ह्या गोष्टी सर्वसामान्यांना माहित नव्हत्या. फक्त सोबर्स, कोच अश्या शास्त्रज्ञांपुरत्याच त्या मर्यादित होत्या. लक्षण दिसली म्हणजे आजारी नाहीतर निरोगी असा सर्वमान्य ठोकताळा होता. अशा काळात मेरीला स्वतःला निरोगी आहे असं वाटणं काही चूक नव्हे पण वाईट या गोष्टीच वाटतं की तिला वैद्यकीय शास्त्र शेवटपर्यंत तिच्यातला हेल्दी कॅरियर पटवून देऊ शकलं नाही, तिची ती इच्छा नसावी किंवा तिच्या समज बाहेरील ती गोष्ट असावी. पण तिने ते समजून उमजून किंवा कुक काम सोडून दिले असते तर ती इतका चघळायचा विषय बनून राहिली नसती. तिचे पुढील आयुष्य सुकर झाले असते. आजच्या इतके वैद्यकीय शास्त्र प्रगत असते तर मेरी ठणठणीत आयुष्य आपल्या स्वतःच्या घरी जगली असती.
विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे नवनवीन धातूंचा शोध लागत गेला. बऱ्याच गोष्टी विज्ञानामुळे साध्य झाल्या. तंत्रज्ञान विकसित झाल्यामुळे दैनंदिन जीवन सुलभ झाले. विविध रोगांवर उपचार निघाल्यामुळे आयुष्य अधिक जगता येऊ लागले. पण नाण्याला जश्या दोन बाजू असतात त्याचप्रमाणे विज्ञानाच्या पण दोन. दुसरी बाजू मात्र अंधारमय. विज्ञानाने जसे प्रगतीचे रस्ते शोधून दिले त्याचप्रमाणे अधोगतीच्या अंधारमय वाटाही त्या सोबत जोडून दिल्या. आपण एकीकडे विविध रोगांवर उपचार शोधत होतो तर त्याच रसायने वा जीवाणूंनी अधिक लोकांचे जीवही घेता येतात हेही समजलं. आवश्यक त्या मात्रेत औषध, पण जास्त मात्रा म्हणजे विष हे ही विज्ञानच. आता तर ही रासायनिक आणि जैविक हत्यारं दहशतवाद्यांकडे पण झाली असावीत. पुढचं महायुद्ध या हत्यारांनी लढल्यास नवलं ते काय? ही हत्यारं ना आवाज करत, ना त्यांना विशिष्ट रंग असतो, ना ही त्यांचा आकार अवाढव्य. तुम्हाला काही कळायच्या आत तुमचे वर जाण्याचे तिकीट आरक्षित झालेले असेल. या सर्व प्रगतीचे श्रेय अर्थातच विज्ञान आणि नीच मनुष्य प्राण्याला.
दूर देशाचे उदाहरण कशाला हवेत आपल्याकडेच 2015 मध्ये 2 मिनिटांत बनणाऱ्या आपल्या आवडत्या खाद्यपदार्थात आवश्यकतेपेक्षा 17 पट जास्त लीड आढळलं होतं. इतकी प्रसिद्ध मॅगी बाबत सुद्धा असं होईल वाटलं नव्हतं. तेव्हा पासून कुठल्याही खाद्यपदार्थावर अलगद विश्वास टाकताना जीव धाकधूक होतो. ही सर्व उदाहरणे झालीत अपघाताने घडलेल्या घटनांची पण काही घटना ह्या अतिरेकी परिणामांसाठी घडवल्या गेल्याहेत. संहारासाठी जेव्हा या रसायनांचा आणि जैविक अस्त्र यांचा वापर होतो तेव्हा खरंच डोळे पांढरे होतात. इतकी महाविध्वंसक ही हत्यारे आहेत.अश्या घटनांचा इतिहास साक्षीदार आहेच. असेच तोंडात अख्खा हात घालायला लावणारी एक घटना घडलेली आहे. या घटना त्यात समाविष्ट असणारे मोठे लोक इतक्या बेमालूमपणे हाताळतात की जणू त्या योगायोग वाटाव्यात.
अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया येथे 'जिलाद सायन्सेस' नावाची औषधनिर्माण करणारी एक कंपनी होती. गेल्या पाच वर्षात कंपनीच उत्पादन थंडावलं होतं. बाजारातील मागणी घटली होती. एकूणच कंपनी डबघाईला आली होती. कामगार, अधिकारी हे सुद्धा हलाखीचे दिवस काढत होते. भरपूर दिवसांपासून त्यांना बोनस मिळाला नव्हता. पण अचानक पुढच्या वर्षी कंपनीची आर्थिक स्थिती वधारली. नुसती वधारली नाही तर कामगार, अधिकाऱ्यांनाही सुगीचे दिवस आले. कारण कंपनीचे शेअर्स बाजारात मागच्या वर्षीपेक्षा 720% नी वधारले होते. आता सगळ्यांना बोनस मिळणार होता. असा अचानक होणारा बदल काही जादूटोणा थोडी होता. बुडत्याला किनाऱ्यावर येण्यासाठी बड्या हस्तीचा हात लागतो. येथेही तसेच झाले. एका बड्या हस्तीने कंपनीला किनारी लावलं. कंपनीही सदैव त्या हस्तीच्या ऋणात राहिली. कोण होती हि बडी हस्ती? कोण होता तिचा तारणहार?
कंपनी गोत्यात असतानाच अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज डब्ल्यू बुश यांनी आरोग्य खात्याच्या अर्थसंकल्पात दणदणीत वाढ केली. यावरून त्यांना सामान्य नागरिकांच्या आरोग्याची किती चिंता आहे हे दिसत होतं. नोव्हेंबर 2005 मध्ये मेरिलँड मधल्या एका राष्ट्रीय आरोग्यसंस्थेच्या कार्यालयाला भेट देऊन 'जगापुढची आरोग्याची समस्या किती गंभीर आहे' याचं काळजीवाहू चित्र निर्माण करणार भाषण त्यांनी ठोकलं. यावरून आपण जागतिक आरोग्याबाबत किती सतर्क आहोत याचा त्यांनी भास निर्माण केला. त्याच कार्यक्रमात जागतिक आरोग्य संघटनेचे (WHO) संचालकही उपस्थित होते. अमेरिकेचं निम्म मंत्रिमंडळ, परराष्ट्रमंत्री सगळे सगळे होते. तेथेच त्यांनी 710 कोटी डॉलर्स आपण जनहितार्थ खर्च करणार असल्याचं जाहीर केलं. कोणत्याही सिनेट वा अमेरिकी काँग्रेसची परवानगी न घेता. या भाषणात त्यांनी जगाला कोणत्या आजाराचा धोका आहे, तो टाळायचा असेल तर कोणत्या उपाययोजना कराव्यात, औषधे कोणती घ्यावीत, सगळं सांगितलं. याचं कारणासाठी तर ती कंपनी या हस्तीची ऋणी होती. बुश साहेबांच्या याच भाषणामुळे कंपनीला किनारा सापडला (की अलगद आणून ठेवले होते). हे सगळे योगायोगही असू शकतात नाही का? ही कंपनी फक्त एकाच प्रकारच्या औषधींच उत्पादन करायची. म्हणजे जेव्हा त्या औषधांची मागणी वाढेल तेव्हा जगभरात ते औषध निर्मिती कंपनी फक्त ही एकच होती. मग कंपनीच्या हितचिंतकांनी मिळतील त्या वाटांनी त्या उत्पादनाची जाहिरात सुरु केली. बुश साहेब पण त्यापैकीच होते की काय? छे....! योगायोग असणार दुसरं काय? त्यात भर म्हणजे त्या कंपनीचा संचालक बुश साहेबांचा अगदी सख्खा मित्रच, मग काय योगायोगच असणार नाही का?
त्या रोगाचं नाव होतं 'बर्ड फ्लू', औषधीचं 'टॅमी फ्लू' आणि मंत्रीच नाव होतं त्यावेळचे संरक्षण मंत्री डोनाल्ड रम्सफेल्ड. बुडत्या कंपनीला जर हे आरोग्य अर्थसंकल्पाचा टेकू लावत असतील, देशाच्या नागरिकांच्या आरोग्याचा पैसा जर लोक आपल्या फायद्यासाठी वापरात असतील तर कंपनीचं उत्पादन वाढवण्यासाठी त्या रोगांचाच प्रसार या अघोऱ्यांनी केला नसेल कशावरून? अशा या खिसेभरू राजकारण्यांना फाशीपेक्षा जबरी शिक्षा शोधावी लागेल. भारतासारख्या अनेक विकसनशील देशांत सतत येणाऱ्या स्वाईन फ्लू, हगवण, काळपुळी या रोगाचं काय? की ते सुद्धा एखाद्या कंपनीच्या भरभराटीसाठी पसरवले जात आहेत. म्हणजे ही प्रगत राष्ट्र आपला वापर गिनी पिग्ज म्हणून करतात की काय? अप्पलपोटेपणापायी सामान्य गरीब जनता साथीच्या रोगांमध्ये किडा-मुंग्यांसारखी मरते. पण साथीचे प्रयोग कालपासून थोडी सुरू झालेत. त्यांना खूप मोठा इतिहास आहे. अगदी प्राचीन काळापासून जैविक आणि रासायनिक अस्त्रांचा वापर सुरू आहे. आता त्यावर जास्ती प्रकाश पडतोय एवढंच. आपले पूर्वज तंत्रज्ञानाने जरी आपल्या मागे होते तरी आपला कपटी स्वभाव आनुवंशिक आहे हे विसरता कामा नये. अशा आपल्या कपटी पूर्वजांचे दानवी कारनामे पुढील भागात.
क्रमशः
ऑगस्ट 1906 साल अमेरिकेतील न्यूयॉर्क राज्य. ऑईस्टर बे या नासाऊ प्रांतातील शहरात एका आलिशान घरात एक मुलगी आजारी होती. त्या काळात अमेरिका आता इतकी जरी पुढारलेली, प्रगत, आत्ममग्न नसली तरी त्या मुलीच्या आजारपणाशी बाकीच्यांचा संबंध येण्याचे वा इतका गवगवा होण्याचं काही एक कारण नव्हतं. ज्या घरात ती आजारी होती ते घर नेहमी पर्यटकांसाठी भाड्याने दिल्या जात असे. अश्याच पर्यटकांपैकी ती सुद्धा तिच्या परिवारासमवेत येथे सुट्ट्यांचा आनंद लुटायला आली होती. घर प्रशस्त आणि समुद्रकिनारा जवळ असल्यामुळे कोणत्याही पर्यटकास चटकन पसंत पडे. पण ऐनवेळी आजारी पडल्यामुळे सगळा खेळखंडोबा झाला होता. इतर सदस्य तिची सर्वतोपरी काळजी घेत होते. पण तरी तिचा ताप काही केल्या उतरेना. लक्षण टायफॉईडची (विषमज्वर)असल्याचे बोलले जात होते. कारण इतरत्र टायफॉईडचे रुग्ण आढळले होते. वर्तमानपत्रातही टायफॉईडच्याच बातम्या येत होत्या. साथच असावी बहुदा. म्हणून रोगाच्या निदानाची घरातल्या लोकांनाच चटकन कल्पना आली. पण दुर्दैवाने घरातील इतरही 6 सदस्य लवकर आजारी पडले. अगदी त्याच लक्षणांसहित. आता मात्र बाब गंभीर होती. घरातील सगळेच आजारी पडलेत म्हंटल्यावर कुणालातरी कळवणे गरजेचे होते. मग त्यांनी त्या घराच्या मालकालाच ही घटना कळवली. मालकही त्वरित आला. त्याला या घराचा मोबदला चांगला मिळत असे. घराची बदनामी होऊ नये म्हणून त्याने डॉ. सोबर्स यांना गाठले. डॉ.सोबर्स म्हणजे त्यावेळी टायफॉईडच्या निदानासाठी अतिशय प्रसिद्ध असं नाव होतं. कारण त्यांचा भरपूर अभ्यास व तपासकार्य या रोगावर सुरू होतं.
19 व्या शतकात न्यूयॉर्क शहरात दरवर्षी 4000 टायफॉईडचे रुग्ण आढळत. 10 पैकी 1 रुग्ण दगावत असे. त्याची लक्षणे म्हणजे ताप, डोकं दुखणे, हगवण लागणे, मानसिक संतुलन बिघडणे अशी होती. जंतूंरोधक औषधी तोपर्यंत जास्त विकसित न झाल्यामुळे फक्त लक्षण रोधकच उपचार केल्या जाई. अशा उपचाराला तो जीवाणू काही बधेना. शहरातही विशेष अशी स्वच्छता नव्हतीच. मेलेल्या डुकरा, घोड्यांची कोणीही वेळेवर विल्हेवाट लावत नव्हते. कचरा वेळोवेळी साफ केल्या जात नव्हता. निर्वासितांचे लोंढे कमी अधिक प्रमाणात सुरूच होते. प्रत्येक दशकात लोकसंख्या दुप्पट व्हायची पण त्यांना तेथे सामावून घेण्याएवढी यंत्रणा सक्षम नव्हती. परिणामी साथीचे रोग सुरू झाले. निर्वासितांमुळे, अस्वच्छतेमुळे.
इकडे तोपर्यंत डॉ.सोबर्स यांनी त्या रोगट घरात येऊन तपासकार्य सुरू केले होते. बाह्यतपासणीवरून त्यांना काहीही गवसलं नाही. त्यांनी घरातून भरपूर ठिकाणांवरून नमुने गोळा केले. कुठेही काही गैर आढळलं नाही. अन्न तपासले तेही जंतूंविरहीत निघाले. मग वाटलं की सांडपाणी कदाचित पिण्याच्या पाण्यात येत असावं. टायफॉईडचे जंतू रुग्णाच्या विष्ठेमधून पसरत असल्यामुळे डॉ.सोबर्स यांची शंका रास्त होती. त्यांनी घराच्या सांडपाण्यात गडद रंगाचा डाय(रंग) टाकला. तो जर पिण्याच्या पाण्यात उतरला असता तर पाणी दूषित आहे असा निष्कर्ष निघणार होता. पण पाणी एकदम स्वच्छ आले, रंगविरहित. या सगळ्या शहराचं सांडपाणी समुद्रात जाऊन तेथील अन्न दूषित होत असावं. म्हणून समुद्रीअन्न तपासल्या गेलं ते पण जंतूंविरहीत निघालं. घरी रोज बाहेरून येणारं दूध तपासलं पण त्यानंही निराशा केली. जंतूंचा स्रोत काही डॉ.सोबर्स यांच्या हाती लागत नव्हता. पण डॉ. ही काही कच्च्या गुरूचा चेला नव्हता. आपल्या कामाप्रती अतिशय चिवट असलेला हा माणूस मांड्या ठोकून मैदानात उतरला.
घरी जाताच मागील काही टायफॉईडच्या घटना त्याने चाळवल्या. एका बातमीने त्याचं लक्ष वेधलं. त्यात टायफॉईड सर्वात लवकर अन्नाद्वारे शरीरात प्रवेश करतात असा मजकूर होता. दुसऱ्या दिवशी त्याने परत घराची सर्व तपासणी केली. रोज खाणार अन्न परत तपासलं तरीही काहीच हाती लागलं नाही. आता मात्र डॉ. निराश झाले, जंतू खरंच खूप सूक्ष्म जीव असं त्यांना वाटून गेलं असावं. जाता जाता त्यांनी घरातील सदस्यांना एक प्रश्न विचारला, "अशी कोणी व्यक्ती जी या घरात येऊन गेलीय पण माझी तिच्याशी मुलाखत अजून झाली नाही." याचंही उत्तर नकारार्थी आलं. दरवाजा उघडून डॉ. बाहेर पडणार तोच आवाज आला, "आमची जुनी कुक(स्वयंपाकी) मेरी मलोन."
3 आठवडा आधीच मेरीन काम सोडलं होतं. नवीन कुक आताच आल्यामुळे त्यात डॉ.सोबर्स यांना विशेष रस नव्हता. बाकीचे सगळे नमुने नापास झाल्यामुळे त्यांनी आपला मोर्चा वळवला मेरीकडे. मेरी आणि त्यांचा संबंध कधी पासून आला, तीच वर्णन, शिक्षण इ. सर्व माहिती त्यांनी सदस्यांकडून काढून घेतली. ती काय काय त्यांना खायला घालत होती याची पण त्यांनी यादी बनवली. यादीतील सर्व पदार्थ शिजवलेले होते. फक्त 'आईस्क्रीम विथ फ्रुट स्लाइसेस' हा एकमेव अपवाद. टायफॉईड जंतू न शिजवता खाल्लेल्या अन्नामध्ये वाढतो आणि पसरतो. शिजवलेल्या अन्नात उष्णतेमुळे मरतो. हा जो अपवादात्मक पदार्थ ती बनवायची फळे आणि आईस्कीम घालून यापेक्षा चांगलं माहेरघर जंतूंच्या वाढीसाठी दुसरं कुठलंच नव्हतं. या धाग्यावरून त्यांचा मेरीबद्दलचा संशय गडद झाला. पण मुख्य प्रश्न डॉ. सोबर्स समोर हा होता की मेरीला सापडायचं कुठं? कारण तिचा आतापता कुणालाही त्या घरात ठाऊक नव्हता.
37 वर्षीय मेरी ही आयरिश कुक होती. ती अशाच पर्यटक वा गरजू परिवारांसाठी काम करायची. मागील 10 वर्षात 8 परिवारांसाठी तिने काम केलं होतं. पण यात ती कधी आजारी पडली नव्हती. ती ज्या घरात काम करत असे तेथील सदस्य आजारी पडतं तोवर तिने काम सोडलेलं असे. पण मग नंतर सदस्य आजारी पडतात म्हणून काय तिलाच जबाबदार धरायचे की काय? जी व्यक्ती एकदाही आजारी पडली नाही, रोज टणाटण उड्या मारत काम करते ती व्यक्ती कसा आजार पसरवणार? तो पण साथीचा. डॉ.सोबर्स तिच्यावर बिनकामी आळ घेत होते की काय? की दुसरा कुठलाही धागा न मिळाल्यामुळे यातून काही मिळते का ते ताणून बघत होते. होतं असं कधी कधी कुठलेही पर्याय समोर नसले की माणूस 'थोडी शक्यता आहे' हा पर्याय ही सोडत नाही. त्यातच त्याला आशेचा किरण दिसतो. पण हे प्रकरण पूर्ण वेगळे होते. या प्रकरणाशी मिळतेजुळते प्रकरण त्यांनी वर्तमानपत्रात 4 वर्षांआधीच वाचले होते. एक बातमीत जर्मन शास्त्रज्ञ रॉबर्ट कोच यांनी लिहिलं होतं, "बेकर आजारी नसतानाही तो जंतू पसरवत होता". यालाच त्यांनी हेल्दी कॅरिअर(healthy carrier) म्हंटले होते. टायफॉईड जंतू शरीरात प्रवेश केल्यापासून पहिलं लक्षण दिसण्यापर्यंतचा कालावधी म्हणजे 'इन्क्युबेशन पिरियड' (incubation period). हा रोगपरत्वे बदलतो. टायफॉईड चा 6-30 दिवसांचा असतो. मेरी आणि रॉबर्ट कोच यांचा 'बेकर' हे सारखच प्रकरण असणार असा डॉ.सोबर्स यांना विश्वास होता. पण हे सिद्ध करण्यासाठी त्यांना मेरीचे चाचणीसाठी लागणारे नमुने आवश्यक होते. जे सहजासहजी मिळणं शक्य नव्हतं. जी व्यक्ती अजून सापडली नाही तिचे नमुने कसे मिळणार?
व्यक्ती सापडत नाही म्हणून 'हाताची घडी तोंडावर बोट' ठेवणाऱ्यातला सोबर्स नव्हता. 1907 मध्ये मेरी पार्क अव्हेन्यू भागात काम करत आहे हे पठ्ठ्याने शोधून काढले. येथे ती ज्या घरात काम करायची तेथेही एक लहान मुलगी आजारी पडली. रुग्णाची सर्व शुश्रूषाची जबाबदारी मेरीने उचलली. पण मेरीला काय माहित तिच्यामुळेच बिचारी लहान मुलगी आजारी पडली म्हणून. याच घरात मेरी आणि डॉ.सोबर्स यांची पहिली गाठ पडली. डॉ.सोबर्स यांना तिच्याकडून सहकार्याची अपेक्षा होती. तुमच्यामुळे भरपूर जणांचे प्राण वाचतील. माझ्याकडून नकळत किती मोठा साथीचा रोग पसरवला जात होता मला कल्पना ही नव्हती. निदान झाल्यामुळे लवकर उपचार पण करता येतील. मी तुमची खूप आभारी आहे असं मेरी आपल्याला म्हणेल असा आशावाद डॉ.सोबर्स यांना वाटत होता. पण मेरीने आशावादाचा 'आ' सुद्धा दाखवला नाही. प्रत्यक्षात भेट झाल्यावर रक्त, विष्ठा, लघवी या नमुन्यांची मागणी करताच तिने त्यांना चक्क 'पागल झालात की काय?' असं सुनावलं. त्यांनी तिला विनंती करत म्हंटले की, "तुमच्या शरीरात टायफॉईड नावाच्या रोगाचे जंतू वास करत आहेत. तुम्हाला कोणतेही लक्षण दिसतं नसलं तरीही तुम्ही बाथरूममधून आल्यावर अन्न शिजवताना ते अन्नात प्रवेश करतात आणि तेथून जे अन्न खातात त्यांच्या शरीरात जातात." त्यावर ती खेकसत म्हणाली, "तुम्हाला काय म्हणायचं की मी बाथरूममधून आल्यावर हात धूत नाही." तिचा दुर्गावतार पाहिल्यावरही सोबर्स आपला हट्ट सोडत नाही म्हंटल्यावर तिने चाकू उद्गारत त्यांना घरातून अक्षरशः हाकलून दिले. यानंतर जर असले प्रश्न घेऊन परत दिसलात तर याद राखा. असा सज्जड दमही देऊन टाकला. ती स्वतःला निरोगी समजत होती. तिचं म्हणणं होतं की, "मी कुक असताना कधी कोणाला काही झालं नाही, मी काम सोडल्यावर झालं तर यात माझी काय चूक? या वेळी तेथे जे कुक म्हणून काम करतात त्यांची तपासणी करा ना ! माझ्या मागे का लागलात. कदाचित त्यांच्यामुळे पसरत असेल, कारण मला तर कधी साधा तापही आला नाही."
पुढच्या वेळी सोबर्स आपल्या सहकाऱ्याला घेऊन तिच्या घरी गेला. ती बाजारात गेली होती. ते दोघे तिची वाट बघत घराच्या बाजूलाच थांबले. ती येताच त्यांनी तिला परत विनंती करत म्हंटले, "हे बघ मेरी, आपली काही दुश्मनी थोडीच आहे. तुझ्या कडून जो आजार पसरवल्या जात आहे. त्याच उगमस्थान तूच आहेस. ही साखळी कुठेतरी भेदन आवश्यक आहे. नाहीतर हाहाकार उडेल. आम्ही कुठं म्हणतोय की तू मुद्दाम करते आहेस म्हणून. ते तुझ्या नकळत होतयं, पण ते भयंकर आहे. कृपा करून आम्हाला मदत कर." पण मेरीला स्वतःवर पूर्ण विश्वास होता ती आरोग्यसंपन्न आहे म्हणून. "तुम्ही माझ्या मागावर बाजारात पण होतात वाटतं एका अनोळखी महिलेचा पाठलाग कसा करू शकता तुम्ही?" असा संशय घेऊन तिने त्यांना परत हाकलून लावले.
1896 टायरॉन, आयर्लंड मधला एक गरीब लोकवस्तीच्या भागात मेरीचा जन्म झाला. त्या भागाकडे बघून मेरीच्या अस्वच्छतेची खात्री पटली असती, इतका तो भाग गलिच्छ होता. 1883 मधेच तिने अमेरिकेत आपल्या काकांकडे कायमच स्थलांतर केलं होतं. सुरुवातीला छोटे-मोठे काम ती करू लागली. इस्त्रीकाम, साफसफाई, हळूहळू स्वयंपाक पण शिकली. हाताला चवही होती. अल्पावधीतच श्रीमंत, प्रतिष्ठित घरांच्या कुक कामाच्या ऑर्डर तिला येऊ लागल्या. ती एकदा घरात शिरली की संपूर्ण घराचा ताबा घेई. स्वयंपाकसोबतच सर्व व्यवस्थापनाची जबाबदारीही नीट पार पाडत असे. अवांतर ही अनेक कामे ती करत असे. अशा लाघवी स्वभावामुळे भरपूर परिवारांमध्ये तिला विश्वासाचं स्थान दिल्या गेलं. सर्व सुरळीत सुरु असताना डॉ.सोबर्स तिला आपला उगाच पाठपुरावा करत आहेत असं वाटत असे. सोबर्स सुद्धा एखाद्या स्त्रीला नमुन्यांसाठी जास्ती जबरदस्ती करू शकत नव्हता. त्यालाही मर्यादा होत्या. त्याकाळी इतरत्र घटसर्प, क्षयरोग, टायफॉईड, शीतज्वर, देवी इ. आजारांनी धुमाकूळ घातला होता. या सर्व साथीच्या रोगांच्या नियंत्रणाची जबाबदारी होती न्यूयॉर्क शहराचे हेल्थ कमिशनर डॉ.हरमन यांवर. डॉ.सोबर्स डॉ. हरमन यांना समक्ष भेटले आणि या प्रकरणात दखलअंदाजी करण्याची विनंती केली. डॉ.हरमन यांनी पुढील सहकार्यासाठी डॉ.जोसफिन या महिला अधिकाराची नेमणूक केली. महिला असल्याने पुढील कामं सोपी होतील असा कयास त्या मागे असावा. डॉ.जोसफिन यांनी एक रुग्णवाहिका, एक पुलिस जीप यांसह मेरी काम करत असलेल्या जागी धाड टाकली. तिला पाहताच डॉ.जोसफिन उद्गारली, "मी आरोग्य विभागाकडून आली आहे.." हे ऐकताच काम करत असताना सोबत असलेला चाकू उद्गारत ती म्हणाली, "मी कुठेही येणार नाही." चाकू तसाच रोखत मागच्या मागे घरात पळून गेली. पुलिसांच्या मदतीने डॉ.जोसफिन यांनी घराचा कोनाकोना छान मारला पण त्यांना काही मेरी सापडली नाही. शेवटी कंटाळून निघताना एका पोलिसाला कपाटाच्या फटीतून तिचा निळा ड्रेस अडकलेला दिसला. तिने स्वतःला कपाटात कोंडून घेतलं होतं. पकडल्यावर तिने भरपूर आरडाओरडा केला. पण काही फायदा झाला नाही. विलींग पारकर हॉस्पिटल येथे तिला पुढच्या उपचारासाठी रवाना करण्यात आले. यात तिच्या नमुन्यांद्वारे तिला टायफॉईड असल्याचं सिद्ध झालं. पण हे कसं शक्य आहे? एकही बाह्य लक्षण नसताना ती चक्क विष्ठेद्वारे रोग पसरवत होती. जेव्हा रुग्णाची रोगप्रतिकार शक्ती त्या जंतूवर मात करते तेव्हा जंतू मरतो आणि रुग्ण जगतो. जेव्हा जंतू रोगप्रतिकार शक्तीवर भारी पडतात तेव्हा रुग्ण दगावतो. पण कधी कधी कोणीच जिंकत नाही. दोघंही आपापल्या सीमारेषा ठरवून घेतात आणि एकाच शरीरात सुखानं नांदतात. तेव्हा त्या शरीराची मेरी मलोन होते. तुम्ही हेल्दी कॅरियर बनलेले असता.
सोबर्स पुढच्या भेटीत तिला म्हणाले की, "तू मला माझ्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे दे. त्यावर मी एक पुस्तक लिहितो. माझ्यावर भरोसा ठेव त्या पुस्तकाची सगळी कमाई तुला देतो." ती मात्र त्यांच्याशी एक शब्दही बोलत नसे. ती सरळ उठून बाथरूममध्ये जात असे ते जाईपर्यंत. दरम्यान तिच्या विष्ठेचे नमुने सतत पॉसिटीव्ही येत राहिले. इतर रुग्ण व कर्मचारी यांना टायफॉईड ची लागण होऊ नये म्हणून मेरीला रुग्णालयातून नॉर्थ ब्रदर बेटांवर असलेल्या रिव्हरसाईड हॉस्पिटल येथे क्वारांनटाईन (quarantine) मधे ठेवण्यात आले. क्वारांनटाईन म्हणजे काय? तर आपण मोठं-मोठाल्या रुग्णालयात गेल्यानंतर तेथे आयसोलेशन (isolation) विभागाची वेगळी व्यवस्था पाहिली असेल. इतर रुग्णांना संसर्गजन्य रोगांची बाधा होऊ नये, म्हणून संसर्गजन्य रुग्णांना इतर रुग्णांपासून अलिप्त ठेवले जाते त्याला आयसोलेशन म्हणतात. या विभागात रुग्णाला बरे होईपर्यंत सेवा दिली जाते. याचाच छोटा भाऊ म्हणजे क्वारांनटाईन. याचा शब्दश: अर्थ 40 दिवस असा आहे. 40 दिवसच का? तर बहुतांश (सगळ्याच नाही) साथीच्या, संसर्गजन्य रोगांचा इनक्यूबेशन पिरियड हा जास्तीत जास्त 40 दिवसांपर्यंत असू शकतो (इनक्यूबेशन पिरियड म्हणजे काय हे मागे सांगितलंच आहे). या 40 दिवसांनंतर त्यांची संक्रमणाची तीव्रता कमी होते. जवळपास नाहीच. म्हणून त्यानंतर त्यांना पुढील औषधोपचार घरी घेण्यास सांगण्यात येतो. तर अशाच एका क्वारांनटाईनमधे मेरीला ठेवण्यात आले. एकदम अलिप्त. इतिहासात त्या बेटावर प्लेगचे रोगी ठेवत होते. आता तेथे अधिकतम क्षयरोगाचे रुग्ण होते. अलिप्ततेमुळे तिला खूप नैराश्य आले. ती कोणाशीही नीट बोलेना. ती रोगी आहे यावर तिचा विश्वासच नव्हता. हे जग आपल्या का मागे लागलंय हेच तिला कळेना. तेथील डॉक्टरांनी तिला पित्ताशय काढून घेण्याचा सल्ला दिला. त्यात जंतू जमा असावेत असा त्यांचा अंदाज होता. पण तिने साफ नकार दिला. तिला तो तिच्या जीवे मारण्याचा घाट वाटे. तेथूनही ती सोबर्स आणि आरोग्य खात्याला पत्र लिहित असे की, "का मला अशी शिक्षा देताय? मी काय बिघाडलय तुमचं? मी अशीच येथे राहिली तर पागल होऊन जाईल. ही जागा म्हणजे एखाद्या कारागृहापेक्षा कमी नाहीये." पण कुणाकडूनही प्रतिउत्तर आले नाही. त्यांच्या मते नागरिकांच्या सुरक्षेसाठी तिचे बेटावर राहणेच आवश्यक होते. बिचारी मेरी. तिने आपल्या मित्राच्या साथीने 'ओ निल' या वकिलाचा सल्ला घेऊन कायदेशीर लढाई खेळण्याचे ठरवले. तिची सुटका करण्याची याचिका त्यांनी न्यूयॉर्क सुप्रीम कोर्टात दाखल केली. त्यात असं म्हंटल होतं की, 'मी कधीच आजारी नव्हते. त्यामुळे मी कोणताही रोग पसरवू शकत नाही'. मेरीची चर्चा आता सर्व अमेरिकाभर होऊ लागली. वर्तमानपत्रातही तिच्या बातम्या 'टायफॉईड मेरी' म्हणून यायला लागल्या. न्यूयॉर्क शहरातल्या 'बॅक्टेरिया लॅब' चे प्रमुख डॉ.विलियम पार्क यांनी नवीन संशोधनाद्वारे शहरात अजून 49 हेल्दी कॅरियर शोधून काढले. पण हि लोक कुक काम किंवा जेवणाशी निगडित कुठलाही काम करत नसल्यामुळे अजूनतरी ते रोग पसरवत आहेत असे निदर्शनास आले नव्हते. परिणामी ते स्वतंत्र होते. मेरीसारखे अलिप्त नाही.
तिच्यासारख्या सापडलेल्या हेल्दी कॅरियर रुग्णांमुळे तिला सुटकेची आशा वाटू लागली. पण तरीही तिला तेथेच डांबून ठेवण्यात आले. बेटावरील काही अधिकाऱ्यांनी, तू दुसऱ्या राज्यात वेगळ्या नावाने राहत असशील तर तुझ्या सुटकेचे आम्ही प्रयत्न करू अशी विचारणा केली. पण तिने ठाम नकार दिला. मी आहे त्याच नावाने मरणार असे ठणकावून सांगितले. 1910 मधे न्यूयॉर्क शहराला नवीन हेल्थ कमिशनर लाभले, लेडर्ली. त्यांनी मेरीला मुक्त केले पण एका अटीखाली, ती कधीही कुक म्हणून काम करणार नाही. त्यानंतर तिने इस्त्री काम सुरु केले. सुटकेनंतर 4 वर्ष मेरी कुठे आहे, काय करत आहे याशी कुणालाच काही देणं-घेणं नव्हतं. टायफॉईड ची प्रकरणही थोडी आटोक्यात आली असं वाटत असतानाच एक घटना घडली.
1915 मध्ये स्लोन मॅटर्निटी हॉस्पिटलमधे डॉक्टर, नर्सेस, स्टाफ आणि इतर रुग्ण टायफॉईड मुले आजारी पडले. 2 जणांचे यात बळी गेले. परत डॉ.सोबर्स यांना पाचारण करण्यात आले. त्यांनी यावेळी जास्त नमुने गोळा करण्याच्या फंदात न पडता, आवश्यक तेवढेच गोळा केले. आणि सरळ कुक कोण अशी विचारणा केली. कुक त्यादिवशी आपलं काम करून निघून गेलेली होती. पण तिचं नाव मिस.ब्राऊन असल्याचं इतर कर्मचाऱ्यांनी सांगितलं. "कुकच्या हस्ताक्षराचा एखादा नमुना असेल तर दाखवाल का?" या सोबर्सच्या प्रश्नावर तेथील कर्मचाऱ्याने तो लगेचच सादर केला. ते हस्ताक्षर पाहताच सोबर्स उडालाच.....ती चक्क मेरी मलोन होती. टायफॉईड मेरी. नाव बदलून येथे काम करत होती. नॉर्थ ब्रदर्स बेटावरून सतत येणारे तिचे पत्र वाचून सोबर्सला तिचं हस्ताक्षर पाठ झालं होतं. तिला परत तिच्या घरातून उचलण्यात आलं. यावेळी मात्र तिने कसलाही प्रतिकार केला नाही. तिला कुक काम खरंच आवडत असावं. म्हणून तिनं परत त्याकडे वळण्याचा निर्णय घेतला असावा. आणि तशीही ती स्वतःला निरोगीच मानत असल्यामुळे कुक म्हणून काम करण्यात तिला तरी काहीच गैर वाटत नव्हते. तिची रवानगी परत त्याच बेटावर अगदी मागच्या वेळ सारखीच अलिप्ततेत करण्यात आली, ती कायमचीच.
पुढील काळात तेथेच बेटावर ती रिव्हरसाईड हॉस्पिटल मधल्या प्रयोगशाळेत सहाय्यक म्हणून काम करत राहिली. मधात एक पॅरॅलिसिस चा झटका येऊन गेला. 69 वर्षाच्या आयुष्यात ती 26 वर्ष त्या बेटावर राहिली. 1938 साली तिला तेथेच न्यूमोनियाने मरण आले. मरेपर्यंत तिने 51 लोकांना तो रोग संक्रमित केला होता. त्यांपैकी 3 रुग्ण दगावले होते. अगदी शेवटपर्यंत ती स्वतःला निरोगी मानत राहिली. आणि आपल्याकडून कुठलाही रोग संक्रमित होणं अशक्य कारण आपल्याला कधी साधा तापही आला नसल्याचा तिचा ठाम विश्वास होता. आजही बरे झालेल्या रुग्णांपैकी 3% रुग्ण काही काळासाठी कॅरियर म्हणून राहू शकतात. म्हणून बरे होऊनही ते रोग संक्रमित करू शकतात. आता हेल्दी कॅरियर नावाची संज्ञा वैद्यकीय शास्त्रात भरपूर प्रौढ झालीये. असे रुग्ण लगेचच निदानीत होतात आणि त्यांवर सक्षम उपचार पण निघालेत. पण एक शतकाआधी ह्या गोष्टी सर्वसामान्यांना माहित नव्हत्या. फक्त सोबर्स, कोच अश्या शास्त्रज्ञांपुरत्याच त्या मर्यादित होत्या. लक्षण दिसली म्हणजे आजारी नाहीतर निरोगी असा सर्वमान्य ठोकताळा होता. अशा काळात मेरीला स्वतःला निरोगी आहे असं वाटणं काही चूक नव्हे पण वाईट या गोष्टीच वाटतं की तिला वैद्यकीय शास्त्र शेवटपर्यंत तिच्यातला हेल्दी कॅरियर पटवून देऊ शकलं नाही, तिची ती इच्छा नसावी किंवा तिच्या समज बाहेरील ती गोष्ट असावी. पण तिने ते समजून उमजून किंवा कुक काम सोडून दिले असते तर ती इतका चघळायचा विषय बनून राहिली नसती. तिचे पुढील आयुष्य सुकर झाले असते. आजच्या इतके वैद्यकीय शास्त्र प्रगत असते तर मेरी ठणठणीत आयुष्य आपल्या स्वतःच्या घरी जगली असती.
विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे नवनवीन धातूंचा शोध लागत गेला. बऱ्याच गोष्टी विज्ञानामुळे साध्य झाल्या. तंत्रज्ञान विकसित झाल्यामुळे दैनंदिन जीवन सुलभ झाले. विविध रोगांवर उपचार निघाल्यामुळे आयुष्य अधिक जगता येऊ लागले. पण नाण्याला जश्या दोन बाजू असतात त्याचप्रमाणे विज्ञानाच्या पण दोन. दुसरी बाजू मात्र अंधारमय. विज्ञानाने जसे प्रगतीचे रस्ते शोधून दिले त्याचप्रमाणे अधोगतीच्या अंधारमय वाटाही त्या सोबत जोडून दिल्या. आपण एकीकडे विविध रोगांवर उपचार शोधत होतो तर त्याच रसायने वा जीवाणूंनी अधिक लोकांचे जीवही घेता येतात हेही समजलं. आवश्यक त्या मात्रेत औषध, पण जास्त मात्रा म्हणजे विष हे ही विज्ञानच. आता तर ही रासायनिक आणि जैविक हत्यारं दहशतवाद्यांकडे पण झाली असावीत. पुढचं महायुद्ध या हत्यारांनी लढल्यास नवलं ते काय? ही हत्यारं ना आवाज करत, ना त्यांना विशिष्ट रंग असतो, ना ही त्यांचा आकार अवाढव्य. तुम्हाला काही कळायच्या आत तुमचे वर जाण्याचे तिकीट आरक्षित झालेले असेल. या सर्व प्रगतीचे श्रेय अर्थातच विज्ञान आणि नीच मनुष्य प्राण्याला.
दूर देशाचे उदाहरण कशाला हवेत आपल्याकडेच 2015 मध्ये 2 मिनिटांत बनणाऱ्या आपल्या आवडत्या खाद्यपदार्थात आवश्यकतेपेक्षा 17 पट जास्त लीड आढळलं होतं. इतकी प्रसिद्ध मॅगी बाबत सुद्धा असं होईल वाटलं नव्हतं. तेव्हा पासून कुठल्याही खाद्यपदार्थावर अलगद विश्वास टाकताना जीव धाकधूक होतो. ही सर्व उदाहरणे झालीत अपघाताने घडलेल्या घटनांची पण काही घटना ह्या अतिरेकी परिणामांसाठी घडवल्या गेल्याहेत. संहारासाठी जेव्हा या रसायनांचा आणि जैविक अस्त्र यांचा वापर होतो तेव्हा खरंच डोळे पांढरे होतात. इतकी महाविध्वंसक ही हत्यारे आहेत.अश्या घटनांचा इतिहास साक्षीदार आहेच. असेच तोंडात अख्खा हात घालायला लावणारी एक घटना घडलेली आहे. या घटना त्यात समाविष्ट असणारे मोठे लोक इतक्या बेमालूमपणे हाताळतात की जणू त्या योगायोग वाटाव्यात.
अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया येथे 'जिलाद सायन्सेस' नावाची औषधनिर्माण करणारी एक कंपनी होती. गेल्या पाच वर्षात कंपनीच उत्पादन थंडावलं होतं. बाजारातील मागणी घटली होती. एकूणच कंपनी डबघाईला आली होती. कामगार, अधिकारी हे सुद्धा हलाखीचे दिवस काढत होते. भरपूर दिवसांपासून त्यांना बोनस मिळाला नव्हता. पण अचानक पुढच्या वर्षी कंपनीची आर्थिक स्थिती वधारली. नुसती वधारली नाही तर कामगार, अधिकाऱ्यांनाही सुगीचे दिवस आले. कारण कंपनीचे शेअर्स बाजारात मागच्या वर्षीपेक्षा 720% नी वधारले होते. आता सगळ्यांना बोनस मिळणार होता. असा अचानक होणारा बदल काही जादूटोणा थोडी होता. बुडत्याला किनाऱ्यावर येण्यासाठी बड्या हस्तीचा हात लागतो. येथेही तसेच झाले. एका बड्या हस्तीने कंपनीला किनारी लावलं. कंपनीही सदैव त्या हस्तीच्या ऋणात राहिली. कोण होती हि बडी हस्ती? कोण होता तिचा तारणहार?
कंपनी गोत्यात असतानाच अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज डब्ल्यू बुश यांनी आरोग्य खात्याच्या अर्थसंकल्पात दणदणीत वाढ केली. यावरून त्यांना सामान्य नागरिकांच्या आरोग्याची किती चिंता आहे हे दिसत होतं. नोव्हेंबर 2005 मध्ये मेरिलँड मधल्या एका राष्ट्रीय आरोग्यसंस्थेच्या कार्यालयाला भेट देऊन 'जगापुढची आरोग्याची समस्या किती गंभीर आहे' याचं काळजीवाहू चित्र निर्माण करणार भाषण त्यांनी ठोकलं. यावरून आपण जागतिक आरोग्याबाबत किती सतर्क आहोत याचा त्यांनी भास निर्माण केला. त्याच कार्यक्रमात जागतिक आरोग्य संघटनेचे (WHO) संचालकही उपस्थित होते. अमेरिकेचं निम्म मंत्रिमंडळ, परराष्ट्रमंत्री सगळे सगळे होते. तेथेच त्यांनी 710 कोटी डॉलर्स आपण जनहितार्थ खर्च करणार असल्याचं जाहीर केलं. कोणत्याही सिनेट वा अमेरिकी काँग्रेसची परवानगी न घेता. या भाषणात त्यांनी जगाला कोणत्या आजाराचा धोका आहे, तो टाळायचा असेल तर कोणत्या उपाययोजना कराव्यात, औषधे कोणती घ्यावीत, सगळं सांगितलं. याचं कारणासाठी तर ती कंपनी या हस्तीची ऋणी होती. बुश साहेबांच्या याच भाषणामुळे कंपनीला किनारा सापडला (की अलगद आणून ठेवले होते). हे सगळे योगायोगही असू शकतात नाही का? ही कंपनी फक्त एकाच प्रकारच्या औषधींच उत्पादन करायची. म्हणजे जेव्हा त्या औषधांची मागणी वाढेल तेव्हा जगभरात ते औषध निर्मिती कंपनी फक्त ही एकच होती. मग कंपनीच्या हितचिंतकांनी मिळतील त्या वाटांनी त्या उत्पादनाची जाहिरात सुरु केली. बुश साहेब पण त्यापैकीच होते की काय? छे....! योगायोग असणार दुसरं काय? त्यात भर म्हणजे त्या कंपनीचा संचालक बुश साहेबांचा अगदी सख्खा मित्रच, मग काय योगायोगच असणार नाही का?
त्या रोगाचं नाव होतं 'बर्ड फ्लू', औषधीचं 'टॅमी फ्लू' आणि मंत्रीच नाव होतं त्यावेळचे संरक्षण मंत्री डोनाल्ड रम्सफेल्ड. बुडत्या कंपनीला जर हे आरोग्य अर्थसंकल्पाचा टेकू लावत असतील, देशाच्या नागरिकांच्या आरोग्याचा पैसा जर लोक आपल्या फायद्यासाठी वापरात असतील तर कंपनीचं उत्पादन वाढवण्यासाठी त्या रोगांचाच प्रसार या अघोऱ्यांनी केला नसेल कशावरून? अशा या खिसेभरू राजकारण्यांना फाशीपेक्षा जबरी शिक्षा शोधावी लागेल. भारतासारख्या अनेक विकसनशील देशांत सतत येणाऱ्या स्वाईन फ्लू, हगवण, काळपुळी या रोगाचं काय? की ते सुद्धा एखाद्या कंपनीच्या भरभराटीसाठी पसरवले जात आहेत. म्हणजे ही प्रगत राष्ट्र आपला वापर गिनी पिग्ज म्हणून करतात की काय? अप्पलपोटेपणापायी सामान्य गरीब जनता साथीच्या रोगांमध्ये किडा-मुंग्यांसारखी मरते. पण साथीचे प्रयोग कालपासून थोडी सुरू झालेत. त्यांना खूप मोठा इतिहास आहे. अगदी प्राचीन काळापासून जैविक आणि रासायनिक अस्त्रांचा वापर सुरू आहे. आता त्यावर जास्ती प्रकाश पडतोय एवढंच. आपले पूर्वज तंत्रज्ञानाने जरी आपल्या मागे होते तरी आपला कपटी स्वभाव आनुवंशिक आहे हे विसरता कामा नये. अशा आपल्या कपटी पूर्वजांचे दानवी कारनामे पुढील भागात.
क्रमशः
Khup chhan 👌👌👌
ReplyDelete